laka japońska, inro, netsuke

Przez co najmniej 1000 lat, tysiące rzemieślników i twórców laki japońskiej doskonaliło ten niezwykły sposób dekorowania i ekspresji artystycznej. W tym kontekście szczególnie interesujący był okres Heian - okres „eksplozji kulturalnej” w wielu dziedzinach sztuki od literatury, ilustracji, rzeźby aż do „sprzętów wykonanych z drewna pokrytego laką inkrustowanego macica perłowa lub zdobionego makie”(25).

W tym okresie powstały technologie nakładania laki i zdobienia, które potem często w niezmienionej formie były wykorzystywane aż do czasów dzisiejszych. Pojawiały się też inne technologie, ale generalnie rzecz biorąc, były to jedynie modyfikacje tych, pochodzących ze złotego wieku japońskiej kultury dworskiej. Również w zakresie tematyki dekoracji w okresie Heian, po fali dominacji fascynacją sztuki religijnej-buddyjskiej, narodziły się japońskie stylistyczne zasady zdobienia laki. „Symetrię i stylizację zastąpiły oszczędne w wyrazie asymetryczne , realistyczno-poetyckie kompozycje” (2). Odezwały się kanony rodzimej religii shinto a motywy przyrodnicze prezentowane były przez nastrojowe i symboliczne obrazy. Późniejsze tendencje związane z tematyką schlebiającą gustom rycerskim i mieszczańskim nie przysłoniły całkiem zasad starodawnej estetyki, obejmującej pojęcia takie jak nieregularność, prostota, nietrwałość, ulotność, wieloznaczność i sugestia. Cechy „wyrażające wysublimowane piękno, którego synonimem jest niezmiennie elegancja” (34). „Estetyka japońska czasów Nara i Heian ustaliła kategorie piękna, które zmieniając się w różnym stopniu nie tylko przetrwały przez wiele wieków , ale też stały się wyznacznikiem tego co postrzegane jest w naszych czasach jako typowo japońskie” (3).

Szczególnie w zakresie sztuki laki, nawet osoby, które nie interesują się specjalnie tematem, raczej bez trudu, intuicyjnie są w stanie odróżnić dzieła japońskie od chińskich czy koreańskich. Kierują się specyfiką japońskiej estetyki ale także widocznym użyciem praktycznie wyłącznie japońskiej, unikalnej techniki maki-e.

Istnieje mnóstwo różnych technik zdobienia przedmiotów z wykorzystaniem laki. W znakomitym opracowaniu „Urushi no waza” autorzy opisują i ilustrują 265 wariantów tych technik (1). Raymond Bushell opisuje 62 przykłady (20). Kilkadziesiąt technik wymieniają Melvin i Betty Jahss (7). Techniki obejmują zarówno wykorzystanie do zdobień samej laki jak i dziesiątek materiałów, dla których ograniczeniem w pracy artysty jest wyłącznie wyobraźnia i praktyczne możliwości zastosowania. Wśród takich materiałów używano proszków metali, folii lub kawałków i drobinek metali (głównie szlachetnych), fragmentów roślin, włókien, tekstyliów, muszli, skóry, skorupek jaj, ceramiki, kości, rogu, minerałów itp.

Generalnie wyroby sztuki użytkowej, przy których stosowano lakę japońską składają się z : podłoża, tła i zdobień (ciekawa metaforę przytaczają autorzy „Urushi no waza” w tym względzie pisząc : „Bone, Flesh and Skin”).

1.Podłoże

Podłożem dla laki może być w zasadzie każdy spójny materiał bowiem ze względu na swoje właściwości i lepkość laka przywiera i wypełnia dowolna powierzchnię. Tradycyjnie do pokrywania laką wykorzystywano głównie drewno, skórę, papier, bambus, tkaniny, metale, ceramikę, plecionki, kości. W szczególnym przypadku podłożem może być sama utwardzona laka (np. tsuichu).

Przeważająca część wyrobów opiera się jednak na zastosowaniu drewna. Gatunki drewna szczególnie chętnie używane to: hinoki (cyprys), kiri (paulownia), honoki (magnolia), hime komatsu/aka matsu (rodzaje sosny), keyaki (zelkova) sakura (wisnia), shitan (drzewo sandałowe). Drewno musi być jednolite, spójne, bezsęczne, o niewielkich porach, niezbyt miękkie ale stosunkowo łatwe w obróbce. Powinno być dobrze wysezonowane aby utraciło wilgotność oraz ujawniło ewentualne wypaczenia czy inne wady (niektóre gatunki tarcicy są przechowywane przez wiele lat).

Wybrane kawałki drewna formuje się nadając odpowiedni kształt poprzez wycinanie, heblowanie, szlifowanie, klejenie a także rzeźbienie i toczenie.

W przypadku drobnych przedmiotów jak np. inro często jako podłoże używany jest papier (warstwy papieru nasączone laką nakładane na siebie do pożądanej grubości).

Podłożem bywają tez surowe, nieobrobione kawałki drewna, korzeni albo innych substancji.

Ciekawe informacje dotyczące niektórych aspektów pracy przy podłożu można zobaczyć tutaj: 日本の職人技漆塗りと木工 Japanese Craftsmanship: Lacquering and Woodworking (youtube.com)

2. Tło

Po zabezpieczeniu podłoża różnymi warstwami gruntującymi, czasem z wykorzystaniem wzmocnień z tkaniny, twórca przystępuje do przygotowania tła zgodnie z koncepcją zaplanowaną dla ostatecznego wyglądu przedmiotu. Istnieje ogromna paleta historycznie wypracowanych technik do tego celu.

Najczęściej spotykane prezentuję poniżej.

Tła jednorodne

Kuro roiro (roiro-nuri) – czarna jednolita laka polerowana do wysokiego połysku. Często oceniana jako najdoskonalsza powierzchnia stanowiąca kwintesencję laki japońskiej. Czasem pozostawiana w ogóle bez dalszych zabiegów (np. dla saya - pochwy miecza). Wariantem może być też czarna powierzchnia w różnym stopniu matowa.

Shu urushi – czerwona (w różnych odcieniach) jednolita laka polerowana do wysokiego połysku. Wariantem może być też powierzchnia matowa w różnym stopniu.

Fundame – złota, jednolita, matowa powierzchnia powstała wskutek posypywania cienkiej warstwy mokrej laki jednorodnymi maleńkimi drobinkami sproszkowanego złota keshifun.

Kinji, ginji – jednolita powierzchnia złota lub srebrna, błyszcząca. Okrągłe ziarenka metalu są proszone na mokra lakę. Następnie prószone są ziarenka o mniejszej gradacji a wszystko jest spajane cieniutką warstwą laki. Po wyszlifowaniu i polerowaniu powierzchnia wygląda jakby była z metalu

Imitacje różnych powierzchni – zwykle nierówna, szorstka powierzchnia powstaje z mokrej laki posypywanej pigmentami i sproszkowaną laką lub nakładania różnorodnych mieszanin. Przykłady : seido nuri – imitacja brązu, sendai nuri- imitacja kamienia, chado nuri – imitacja zardzewiałego żelaza.

Tła wielobarwne

Nashi ji – (skórka gruszki japońskiej) prześwitujące przez lakę transparentną nieregularne kawałeczki metali. Istnieje wiele wariantów nashi ji. Cienka warstwa transparentnej laki jest posypywana drobinkami płatków złota, srebra w różnych gradacjach i różnych gęstościach. Następnie całość jest pokrywana stosunkowo grubą warstwą nashi ji urushi – laką o żółtawym zabarwieniu (dodatek gamboge) . W efekcie uzyskuje się „trójwymiarowy” efekt głębi rysunku. Istnieje wiele odmian nashi ji jak np. mura nashi ji (efekt chmury), konoko nashi ji (efekt skóry młodego daniela).

Gyobu nashiji – duże, nieregularne kawałki - płatki złota są pokrywane nashi ji urushi tworząc efekt głębi i mozaiki.

Hirame – technika podobna do nashi ji lecz płatki złota, srebra czy mieszanek są grubsze, siane dosyć rzadko, leżą płasko i nie są pokrywane nashi ji urushi lecz laka transparentna i polerowaną.

Togidashi – w tym przypadku tło leży w tej samej płaszczyźnie co rysunek, ta technika wykorzystywana jest głównie do zdobień co zostanie omówione niżej

Negoro nuri - czerwona laka jest aplikowana na czarną i po przeszlifowaniu daje efekt „naturalnego” przetarcia

Mokume nuri - imitacja słojów drewna. Maluje się laką o pomarańczowym/żółtym zabarwieniu nieregularne linie przypominające słoje drewna, następnie całość pokrywa się laka czarną i szlifuje w technice togidashi.

Shitan nuri – imitacja drzewa sandałowego. Czarna i czerwona laka są nakładane pędzlem tak aby się zmieszały tworząc podłużne prześwity. W czerwonej lace ryje się równoległe, przerywane linie, w które wnika laka czarna.

Shudame sukashi nuri, shudame kasumi nuri,shudame sumie nuri – podobne techniki malowania podłoża czerwoną laką a następnie nakładanie laki czarnej i tuszu, albo nakładania czerwonej na czarną. Po przeszlifowaniu uzyskuje się dwukolorowe efekty.

Tła kombinowane

Katagami, kanagai, ishimeji katagami – wzór powstały poprzez naklejenie na czarną warstwę laki pasków folii lub oprószenie wysłoniętych poziomych albo pionowych pasków sypkim materiałem. W efekcie powstaje rysunek „w paski” albo podobne wzory geometryczne.

Kirigane – precyzyjne naklejanie pojedynczo maleńkich kwadratowych bądź nieregularnych kawałków złotej lub srebrnej folii, jeden przy drugim, przez co powstaje mozaika z ciasno ułożonych fragmentów metali. Fragmenciki folii są układane na mokrej lace pojedynczo za pomocą bambusowego patyczka ostro zakończonego.

Oki-hirame – stosunkowo duże, nieregularne płaskie drobinki złota są układane jeden obok drugiego tworząc mozaikowy wzór następnie pokryty laka transparentną

Kamakura bori - w zasadzie jest to technika tła wraz ze zdobieniem. Polega na rzeźbieniu w drewnie w reliefie, nałożeniu czarnej laki a następnie czerwonej. Wyżej uniesione fragmenty ulegają przetarciu.

Mansuji nuri, seigai nuri,shigaiha nuri,hakeme nuri – techniki polegające na nałożeniu grubszej warstwy laki czarnej (lub innej) a następnie za pomocą szorstkiego pędzla, grzebienia albo innego narzędzia wyrycie w lace wzoru w formie linii prostych, nieregularnych, fal itp.

Tamago kara nuri (rankaku, keiran-nuri) – na podłoże z laki przyklejane są precyzyjnie kawałeczki potłuczonych skorupek jaj tworząc „spękaną” białawą mozaikową strukturę, która po nałożeniu laki jest szlifowana podobnie do togidashi.

Chinkin bori – w powierzchni utwardzonej już laki wydrapywane są cienkie linie lub kropki tworzące wzór, który następnie powlekany jest transparentna laka i obsypywany proszkiem metalu . Po wyrównaniu i polerowaniu rysunek pojawia się w kształcie wcześniej wydrapanym.

Inne, nietypowe techniki polegają na odciskaniu w mokrej lace różnych materiałów jak np. liście, pokrywaniu powierzchni strukturalnymi materiałami jak np. tkaniny, posypywaniu powierzchni różnymi barwnikami albo sproszkowaną wyschnietą laką, aplikacji samegawa (skóra rekinka lub innego stworzenia).

3. Zdobienia

Podczas gdy w większości przypadków samo w sobie „tło” z laki stanowi piękne i specyficzne wykończenie powierzchni, to jednak nie jest dziełem sztuki a jedynie perfekcyjnym efektem pracy rzemieślnika. O wartości dzieła świadczy projekt artystyczny oraz dostosowana do niego technika wykonania. Oczywiście sama technika, nawet najbardziej mistrzowska, jak w każdej innej dziedzinie, nie wniesie niczego wartościowego, jeśli projekt nie będzie nosił cech jednostkowych, innowacyjnych, unikalnych, będących efektem pracy twórczej.

Co prawda w XIV wieku mnich Kenkō w zbiorze esejów „Tsurezuregusa” stwierdził , iż „gdy forma zewnętrzna stwarza możliwości treść wewnętrzna przyjdzie by ją wypełnić” (6), jednak trudno się zgodzić z tym zdaniem, o czym świadczy duża ilość laki o niezwykłej biegłości technicznej przy raczej oczywistym braku elementów twórczych, kwalifikowalnej jedynie jako wyrób rzemiosła. W większości są to mniej lub bardziej udane kopie albo powtarzalne prace wykorzystujące szablony i wzorniki.

Z drugiej strony w malarstwie, rzeźbie a w szczególności w sztuce użytkowej braki czy niedoskonałości techniczne mogą zniweczyć nawet najbardziej ciekawe projekty. Na szczęście Japończycy zawsze mieli spora liczbę uzdolnionych artystów odpowiedzialnych za pomysły a wrodzona cierpliwość, dokładność, skrupulatność i precyzja lakierników gwarantowała odpowiednie efekty.

Trzeba jednak uczciwie przyznać, że w mojej ocenie, jedynie znikoma część okazów laki niesie ze sobą rzeczywiste piękno, reszta, zapewne 70% dostępnych do obejrzenia przedmiotów (choć z reguły niewiarygodnie fachowo wykonanych) pod względem kompozycji, oryginalności i wrażliwości artystycznej ma wartość niewielką. Zagadnienie to jest niezmiernie ciekawe i kontrowersyjne, bo w niektórych przypadkach być może samo mistrzowskie wykorzystanie techniki zawiera w sobie piękno, niezależnie od artystycznego projektu. W ocenie wartości laki japońskiej niezwykle ważny jest kontekst estetyczny, historyczny, symbolika oraz wnikliwość i talent twórcy.

Zwyczajowo w Japonii z reguły stosowano daleko idącą specjalizację. Poszczególne etapy tworzenia czegokolwiek były powierzane osobom biegłym w pracy z jednym fragmentem całości. Najczęściej przygotowaniem podłoża zajmował się mistrz stolarski albo tokarz, nakładaniem laki na podłoże i jej szlifowaniem ktoś inny a realizacją zdobień kolejny fachowiec. Artyści, którzy wymyślali projekt, szkicowali go na specjalnie przygotowanych rysunkach opatrzonych wskazówkami co do określonego sposobu wykonania. Niektórzy, z pasji albo oszczędności sami zajmowali się zarówno projektem jak i technicznym wykonaniem zdobień.

Wśród niezliczonych pomysłów, od zwykłego malowania pędzlem, rzeźbienia i odciskania aż do inkrustacji przeróżnych materiałów, jako najbardziej typową, „rdzennie japońską” technologię powszechnie uznaje się maki-e czyli sypanie proszków metali lub innych substancji na wilgotną lakę. Poprzez różne gradacje proszków i różne gęstości sypania uzyskiwany jest malarski efekt w postaci światłocienia i perspektywy. Dodatkowo głębię obrazów uzyskuje się przez zastosowanie „mikropłaskorzeźbiarskich” zabiegów w postaci niskiego lub wysokiego reliefu wskutek nakładania grubszych warstw szpachlówek sporządzonych z mieszanin laki z innymi materiałami ewentualnie pracy dłutem w gotowej powierzchni.

Generalnie jako najbardziej reprezentatywne dla laki japońskiej maki-e wymieniane są trzy podstawowe techniki: togidashi, hiramakie i takamakie.

Poniżej omówione zostaną bardziej szczegółowo najczęściej występujące techniki zdobienia według klasyfikacji przyjętej dla uproszczonego opisu.

Projekt

Projekt dzieła jest przygotowywany przez artystę, który wybiera temat i motywy, kompozycję oraz wizję końcowego efektu przy zastosowaniu odpowiednich technik. Projekt najczęściej jest malowany precyzyjnie na specjalnym papierze przy uwzględnieniu wszystkich dekorowanych płaszczyzn danego obiektu (okime). Następnie na odwrocie rysunku jest on powielany tak aby nie wystąpił efekt lustrzanego odbicia. Stosuje się specjalny rodzaj laki, który nie wysycha całkowicie i taka „ kalkę” konturów motywu można przenieść po nałożeniu na obiekt za pomocą dociskania szpatułką. Odciśnięty wzór poprawia się pędzlem i czasem posypuje proszkiem, aby był lepiej widoczny. W dalszej kolejności specjalista – lakiernik stopniowo realizuje fragmenty wymagające zastosowania takich czy innych technik.

Zdarzają się także przypadki spontanicznych aplikacji bezpośrednio na przygotowanej powierzchni obiektu bez stosowania transferu.

Realizacja

Realizacja zdobień w większości przypadków wymaga bardzo precyzyjnego zaplanowania poszczególnych czynności. Zwłaszcza przy łączeniu różnych technik (shishiai) istotne jest wykonanie w pierwszej kolejności tych zabiegów, które będą niemożliwe na późniejszych etapach pracy. Dokładność i ostrożność są kluczowe bowiem wszelkie błędy czy np. zanieczyszczenia są niezwykle trudne lub nawet niemożliwe do naprawy. Etapy nakładania laki, proszków i innych materiałów są przedzielone odpowiednim szlifowaniem i polerowaniem. Bardzo ważny jest także dobór użytych surowców (skład, gradacja, konsystencja) oraz narzędzi.

Narzędzia

W pracy lakiernika wykorzystywane są narzędzia zarówno uniwersalne jak np. szpatułki, pędzle, rysiki itp. jak i specjalnie wykonane do tego zadania jak na przykład tubki funzutsu służące do sypania proszków.

Podobnie jak techniki, narzędzia te nie zmieniły się od setek lat a jedynie niektóre zastąpiono bardziej wydajnymi (na przykład do zgrubnego szlifowania dawniej wykorzystywano łodygi roślin zawierające kryształki, które zastąpiono w czasach późniejszych lepszymi materiałami szlifierskimi. Podobnie dzisiaj używa się tzw. „kryształu” w miejsce kamieni i węgla drzewnego).

Już w XIX wieku John.J. Quinn(3) podaje zestaw wyposażenia warsztatu:

Hera - szpatułka z drewna hinoki do mieszania laki i aplikacji spodnich warstw

Hake - płaski pędzel zrobiony z ludzkich włosów

Sumi - (suruga zumi, hōzumi, roiro zumi) węgiel drzewny z różnego drewna do szlifowania i wygładzania warstw

To-ishi - mokre kamienie o 4 gradacjach ( ara-to, shiro-to, awo-to,najura od najgrubszego do najdelikatniejszego)

Hocho - nóz do usuwania nierówności tkaniny

Muro - skrzynia/szafa do utwardzania laki utrzymująca wilgotność i temperaturę

Neji-fude - pędzle z sierści szczura do precyzyjnych linii

Maru fude - pędzel z sierści kota

U-no-ke-usuji-fude - pędzle z sierści królika do wypełniania powierzchni

Men-so – pędzel z sierści jelenia do nakładania sabi przy takamakie

Bun-mawashi – pędzel przymocowany do cyrkla

Ke-bo - pędzel z długiej sierści konia do usuwania kurzu i drobinek metali

Fude kake - podstawka na pędzle

Tsutsu - tubka z bambusa, z pióra łabędzia albo żurawia, na końcu której jest naciągnięta siateczka z jedwabiu (obecnie metalowa) do prószenia metali, w kilku rozmiarach

Saji - łyżeczka do nakładania proszków do tsutsu

Taiki - ząb ryby przytwierdzony do patyczka służący do szlifowania drobnych elementów dekoracji

Hirame fude - patyczek bambusowy zaostrzony do nakładania kawałeczków folii metalowej lub muszli

Kujira -bera - szpatułka z kości wieloryba

Tsume-ban - mała paleta malarska mocowana do kciuka

Co ciekawe te narzędzia wymieniane są niezmiennie w wielu opracowaniach a zestaw powyższy jest wzbogacany jeszcze o takie przybory jak np.:

Chōkokutō, chinkin nomi - noże i dłuta rzeźbiarskie

Maruto - okrągły nóź do cięcia maleńkich fragmentów folii metalowej

Washi - papier do filtrowania laki

Pędzle do nakładania laki na całą powierzchnię (hake) maja specyficzna konstrukcję – krótkie włosie ułożone w szeroki rządek z ogranicznikami na obu końcach. W książce „Urushi no waza” prezentowane jest 25 rodzajów pędzli o wyspecjalizowanych właściwościach do malowania linii, kropek i mniejszych lub większych wypełnień.

Materiały

Laki i pasty/szpachlówki – materiały obejmujące różne rodzaje laki, jej mieszanin opisane zostały w artykule „Laka japońska cz. 1 dane ogólne”

Proszki – Techniki maki-e obejmują sypanie proszków metali lub ich stopów czy mieszanin. Stosuje się różne gradacje i formy sproszkowanego złota (kin), srebra (gin), miedzi (akagane), żelaza (tetsu), złota ze srebrem (koban, namban, jiki-ban – w zależności od proporcji) oraz wielu innych kombinacji.

Rodzaje i gradacja proszków np. złota są dosyć bogate. Występują tu: marufun (okrągłe drobinki przypominające kuleczki) , hirame ( drobinki spłaszczone, większe niż marufun), keshifun (najdrobniejszy proszek przypominający pył). Oprócz złota i srebra, używano też niebieskiego złota (stop złota i srebra), hakuro (stop cyny i ołowiu), miedzi, cyny, mosiądzu i shibuichi (mieszanina proszku cyny i proszku węglowego). Stosuje się także do sypania wyschniętą sproszkowaną lakę o różnej kolorystyce.

Folia, fragmenty folii – folie (kana-gai, cieniutko wyklepane płatki metalu) Mogą to być większe płatki aplikowane w całości albo fragmenty o różnej wielkości cięte w symetryczne wzory (np. kwadraciki) albo o kształcie nieregularnym. Nieregularne fragmenty złotej i srebrnej folii używane są w technice nashi ji.

Masa perłowa – do inkrustacji o mieniącym się , tęczowym wyglądzie stosowane są muszle ślimaków. Muszle te są cięte na bardzo cienkie arkusiki (występują tez nieco grubsze odmiany). Używane są także muszle pocięte/połamane na małe kawałeczki o różnej wielkości. Ślimaki najczęściej stosowane w tym celu to : awabi (abalone), yakogai i shirochōgai.

Inne - różne tkaniny, róg bawołu, kości w tym kość słoniowa, skorupa żółwia, koral, elementy roślin, palone nasiona itp.

Wybrane techniki

Techniki podstawowe

Makkinru

Według niektórych autorów makkinru została pierwotnie użyta w Chinach, według innych stanowi wynalazek japoński. Polega na malowaniu miksturą sporządzoną z laki i dosyć grubo sproszkowanego złota. Po wyschnięciu jest lakierowana i polerowana. Powstaje powierzchnia o złotym wyglądzie lecz ta technika jest niepraktyczna bowiem stwarza trudności w malowaniu gęstą mieszaniną. Niemniej technika makkinru z okresu Nara jest uważana za prymitywną formę maki-e.

Hira maki-e (平蒔絵)

Technika „płaska”. Nazwa pochodzi od tego, ze rysunek jest bardzo nieznacznie wzniesiony ponad tło – praktycznie laka nakładania jest na sposób malarski. Laką maluje się pędzlami w miejscach, które maja być sypane proszkiem metalu, pełni ona funkcję kleju. Następnie proszek metalowy jest siany/posypywany za pomocą tubki-rurki (z bambusu albo pióra ptaka) ściętej na jednym końcu po kątem i zabezpieczonej siateczką. Siateczka ta zapobiega zbyt gwałtownemu wypadnięciu proszku w niezamierzonej ilości. Czasami wzór wymaga użycia różnych gradacji proszku. Następnie na proszek nakładana jest laka, która ma za zadanie umocnienie i zabezpieczenie drobinek w miejscu. Po procesie utwardzania (schnięcia) należy polerować wszystkie powierzchnie na przemian z aplikacją cienkich warstw laki oraz suszenia aż do uzyskania pożądanego efektu.

Proces zdobienia w technice hiramaki-e mozna podejrzeć na filmie Youtube pod adresem : 輪島塗　蒔絵の工程 - YouTube

Ciekawe przykłady stosowania technik zdobienia prezentowane są pod adresem: 【輪島塗1点もの】圧倒的な立体感で魅せる龍の高蒔絵は唯一無二の逸品！超絶技巧の数々を漆器の老舗山田平安堂4代目当主が解説｜鱗の截金は職人技の極み (youtube.com)

Togidashi maki-e (研出蒔絵)

Technika „jednolitej powierzchni”. W technice togidashi najpierw wykonuje się czynności takie same jak przy hiramaki-e. Jednak kolejne czynności są inne - togidashi maki-e wykorzystuje proces zwany nurikomi, w którym całość wyrobu razem z rysunkiem w hiramaki-e pokrywana są czarnym lakierem. Po wyschnięciu całość jest szlifowana i polerowana aż do odsłonięcia powierzchni proszku metalicznego. Rysunek jakby „wypływa" spod warstwy czarnej laki i leży w jednej płaszczyźnie z tłem. Wzór i tło stają się gładkie, a proszek metalowy jest „zatopiony w lace” na stałe.

Taka maki-e (高蒔絵)

Technika „wypukła”. Nazwa pochodzi od tego, że rysunek jest wzniesiony ponad tło dając bardziej trójwymiarowy efekt. Lakę miesza się z węglem drzewnym lub cząstkami mineralnymi, aby uzyskać pastę o zwiększonej lepkości i gęstości. Wzór w odpowiednich miejscach jest wypełniany tą mieszaniną a następnie posypywany sproszkowanym węglem. Czynności te powtarza się aż do uzyskania reliefu o pożądanej wysokości. Przypomina to nieco tworzenie niewielkiej płaskorzeźby poprzez dodawanie materiału. Skład „pasty” oraz substancji, która jest posypywana może się różnić , np. zamiast węgla dodaje się glinkę albo proszki metali. Po wysuszeniu wzór jest pokrywany laką, sypany proszkami i wykańczany podobnie jak w technice hiramaki-e.

Świetnie pokazane poszczególne etapy pracy przy maki-e można obejrzeć na filmie: 蒔絵【越前漆器】｜Makie. Drawing pictures. Echizen lacquerware (Urushi) (youtube.com)

Techniki takamaki-e, hiramaki-e mają także kilka odmian stylistycznych . Bardzo ciekawym i pięknym rozwiązaniem jest np. tzw. „czarne na czarnym” - yamimaki-e. Technicznie nie różni się od takamaki-e lub hiramaki-e tyle, że zarówno tło i zdobienie są pokryte jednokolorową (czarną) laką, co daje efekt w postaci bardzo delikatnego światłocienia.

Techniki inkrustowane

Do inkrustacji stosowane są przeróżne materiały, niemniej najczęściej używane to macica perłowa (muszle ślimaków), metal i kość, rzadziej elementy roślinne. Inkrustacja może polegać na naklejeniu materiału na tło po czym wyrównanie powierzchni warstwą laki i zeszlifowanie do równej powierzchni (podobnie do techniki togidashi), albo naklejeniu materiału , pokryciu warstwą laki i zeszlifowaniu (odkryciu) tylko tego materiału (laka leży nieco poniżej) albo wyżłobieniu w warstwie laki zagłębień, w które montowany jest materiał.

Raden – instalacja (przyklejanie laką) wycinanych fragmentów opalizujących arkusików muszli ślimaka. W raden stosuje się raczej dosyć grube (nawet ok. 1mm) i duże arkusiki najczęściej z rodzaju awabi

Hanagai - (aogai) - instalacja podobnie jak w raden wycinanych fragmentów opalizujących arkusików muszli ślimaka. W aogai stosuje się bardzo cienkie arkusiki z muszli najczęściej z rodzaju yakōgai

Somada – charakterystyczna technika aogai szkoły Somada używająca drobnych, cieniutkich cząstek muszli w dużej ilości z bogatą ornamentacją

Uchikomi - inkrustowanie samorodków złota i srebra imitujących np. miejsce po gałęzi na pniu drzewa

Tamago-no-mijin – wklejanie potłuczonych skorupek jaj , które następnie maluje się laką i szlifuje jak togidashi

Sumie- dekoracja imitująca malarstwo tuszem. Lakę w technice hiramaki-e posypuje się bardzo drobnym proszkiem węglowym następnie pokrywa laką i poleruje

Techniki rzeźbiarskie

Pierwotnie laka rzeźbiona bez wątpienia była rozwijana w Chinach zanim dotarła do Japonii, gdzie nie zdobyła tak dużej popularności. Niemniej w Japonii udoskonalono stare i wypracowano nowe techniki w tym zakresie.

Guri – nakłada się lakę w różnych kolorach, czarna na przemian z czerwoną ewentualnie żółtą. Powierzchnia staje się ciemnoczerwono brązowa. Tych warstw jest ok. 40. Kiedy wszystko wyschnie jest cięte głęboko przy pomocy dłuta w kształcie litery V. Zwykle są to geometryczne wzory zaokrąglone gdzie na brzegach cięć ujawniają się cienie warstw.

Tsuishu - nakładanych jest wiele warstw z czerwonej laki. Nawet po wyschnięciu spodnie warstwy zachowują nieco plastyczności co ułatwia rzeźbienie. Technika bardzo charakterystyczna lecz raczej trudno jest odróżnić czy pochodzenie danego wyrobu jest chińskie czy japońskie, zwłaszcza, ze motywy najczęściej mają chińskie wzory.

Kamakura-bori - rzeźbienie, w tym przypadku dotyczy podłoża (zwykle drewna). Następnie powierzchnie pokrywa się warstwami różnych kolorów laki. Wskutek używania albo celowym przetarciom spod jednego koloru wyłaniają się „uszkodzenia” czyli fragmenty innych (najczęściej spod czerwonego czarny).

Chinkin-bori – stara technika pochodząca z Chin. W tle z laki graweruje się bardzo cienkimi liniami rysunek a następnie wypełnia linie proszkiem lub laką innego koloru (zwykle złotem).

Inne techniki

Oprócz najczęściej spotykanych typowych dla maki-e, w literaturze wymieniane są techniki rzadsze lub zaginione, takie jak malowanie pozłotą, malowanie różnymi kolorami z użyciem barwników zielonego, białego, żółtego i niebieskiego. Do różnych technik zaliczyć też można połączenie laki i nietypowych materiałów takich jak: tkaniny (np. w technikach kanshitsu), sznurki, linki, skóra rekinka (samegawa), minirzeżby metalowe itp.

Dużą grupę technik zdobniczych (stosowanych także do pokrywania tła) stanowią różnego rodzaju imitacje stworzone za pomocą laki z dodatkami ( imitacja metalu, drewna, kamienia, skóry itp.) np. kijimakie (dekoracja bezpośrednio na naturalnym podłożu drewnianym), ishijimeji ( chropowata faktura przypominajaca kamień)

Techniki i technologie związane z laka japońską są dosyć kłopotliwe w szczegółowym opisie ze względu na ich bogactwo, różnorodność oraz nomenklaturę często trudną do przetłumaczenia i wyjaśnienia poza językiem japońskim. Zdobnictwo wykorzystujące ogromną ilość materiałów, wyrobów i sposobów pracy ma znacznie bardziej rozbudowany zakres pojęć technicznych niż np. malarstwo.

W Japonii większość różnych czynności prowadzących do jakiegoś celu jest dokładnie skodyfikowana, procedury zakładają odpowiednią kolejność i zasady pracy, nauka i praktyka danego zajęcia jest wieloletnim procesem. Technologie i sekrety konkretnego warsztatu przekazywano z pokolenia na pokolenie, bowiem w dawnej Japonii zwykle następne generacje wykonywały ten sam zawód co poprzednie w rodzinie. Narzędzia, surowce, wiedza a nawet imiona (swoisty „znak firmowy”) były dziedziczone. To wszystko wskazywałoby na typową dla rzemiosła wytwórczość powtarzalną – bardziej „produkcję” niż sztukę użytkową. Jednak co jakiś czas pojawiały się jednostki wybitnie uzdolnione, skłonne porzucić wzorce, wprowadzić innowacje w kompozycji, rodzaju przedstawień i w technologii zdobnictwa.

„ Wśród tych sprzecznych tendencji zamiłowanie do nowości współżyje z duchem konserwatyzmu.(…) Rzemiosło artystyczne osiągnęło w Japonii tak wysoki poziom, ze – biorąc jeszcze pod uwagę specyficzną japońską mentalność - nie wydaje się konieczne ustalanie mylącej granicy miedzy sztuką „wyższą” i „niższą” - pisze Henry de Morant autor opracowania „Historia sztuki zdobniczej od pradziejów do współczesności” (Wydawnictwo ARKADY1983).

2. Laka japońska cz.2 Techniki

Kontakt

Menu

Mój profil